2020 yılında Çin’de ortaya çıkan ve bütün Dünya’ya yayılan Covid 19, hayatımızın bir parçası oldu. Sürekli yeni dalgaların geldiği, mutasyonların oluştuğu bu salgın zamanında, birçok yerde bilim insanlarından oluşan ekipler bu konuda çalışmalar yaptı. Ve çalışmalar sonucu kısa bir sürede çok sayıda Covid 19 aşı çeşitleri geliştirmeyi başardılar. Bu aşılar gönüllü kişilere uygulanmaya ve etkileri hakkında bilgiler edinilmeye başlandı. Şu an bildiğimiz ve kullandığımız diğer hastalıklarla ilgili aşılar, çok uzun yıllar sonucu geliştirildi.
Covid 19 karşı geliştirilen aşıların 1 yıldan kısa bir süre zaman alması oldukça büyük bir başarı. Bilim adamların yoğun çabası sonucu elde edilen bu başarı, salgının yok edilmesi için çok önemli bir adım olacaktır. Birçok kişi üzerinde test edilen Covid 19 aşılarından dört tanesinde yüksek oranda başarılı sonuçlar elde edildi. Bu aşılar Biontech, Moderna, Oxford (Astrazeneca) ve Gamaleya Araştırma Enstitüsü (Sputnik V) tarafından modern teknolojiler ile birlikte geliştirildi.
Covid 19 Aşıların Çalışma Şekli
Covid 19 aşı çeşitleri ve genel olarak aşılar, vücudun savunma mekanizmasını aktif hale getirmeyi amaçlar. Enjekte edilen aşıdaki zayıflatılmış mikroplar vücudumuz tarafından tanınır ve üretilen antikorlar ile birlikte kolaylıkla yok edilir. Sonrasında ise bu antikorlar vücudumuzda bir süre nöbette kalmaya devam eder. Bu sayede tanınan bu mikroplara karşı bir bağışıklık oluşması sağlanır.
Covid 19 Aşı Çeşitleri
Hastalıklara karşı önemli bir kalkan olan Covid 19 aşı çeşitleri gibi aşılar yaşam için oldukça büyük fayda sağlamaktadır. Günümüzde kullanılan birçok aşı çeşidi bulunmaktadır.
RNA Tabanlı Aşılar
RNA tabanlı aşılar, genetik parçalar kullanılarak elde edilmektedir. Bu parçalar virüsün protein tabakasından alınan RNA’lardır. Vücuda enjekte elde aşılar ile birlikte antijenler üretilmektedir. Sonrasında ise bu antijenler sayesinde vücut tarafından antikorlar üretilmekte ve olası hastalığa karşı hazır olarak bekletilmektedir. RNA tabanlı aşılar, virüslerin sadece genetik parçalarının kullanılmasından dolayı, çok çabuk bir şekilde üretilebilmektedir. Bu aşıların etkisi, virüsün yalnızca ufak bir kısmından üretilmesi nedeni ile tartışılmaktadır.
Viral Vektör Tabanlı Aşılar
Viral vektör tabanlı aşılar, zayıflatılan ve etkisiz hale getirilen virüslerin vücuda enjekte edilmesi yöntemini kapsayan aşılardır. Vücuda enjekte edilen bu virüsler ile kişi, hasta olmadan hastalığa karşı üretilen antikorlar sayesinde, bir koruyucu kalkana sahip olmaktadır. Bu teknik ile üretilen Covid 19 aşı çeşitleri bulunmaktadır.
Viral vektör tabanlı aşılarda, vücudun verdiği karşı tepki yüksek olduğu için, tek doz aşı genellikle yeterli olmakta ve uzun süreli koruma sağlamaktadır. Ancak bu aşılarda, vücut antijene tepki vermeyebilmekte ve sonuç olarak etkisiz kalabilmektedir. Bu yöntemin ilk olarak çiçek aşısında kullanıldığı bilinmektedir. Günümüzde oldukça popüler ve etkin bir tekniktir.
İnaktive Aşılar
İnaktive aşılarda kullan yöntem, virüsün vücutta üremesini ve çoğalmasına engellemeye yönelik bir yöntemdir. Çeşitli etkenlere maruz bırakılan virüsler çoğalamıyorlar; ancak bağışıklık sisteminin harekete geçmesi engellenmiyor. Birçok kişi ve durumda test edilmiş olan bu aşının, güvenirliği oldukça yüksektir. Hemen hemen her insana uygulanabilmekte ve önemli yan etkileri bulunmamaktadır. Bununla birlikte bu aşıların başarı oranları genellikte düşük olmaktadır. Çocuk felci gibi hastalıklara karşı kullanılan aşılar, bu yöntem ile üretilmişlerdir.
Canlı Aşılar
Canlı aşılar, zayıflatılmış ve hastalık yapamayacak duruma getirilmiş virüsler ile üretilmektedir. Vücuda enjekte edilen aşı ile birlikte bu virüsler çoğalmakta ve bağışıklık sisteminin harekete geçmesi sağlanmaktadır. Üretilen Covid 19 aşı çeşitleri arasında bu teknikten faydalanan aşılar da bulunmaktadır.
Vücutta gerçek bir hastalık varmış gibi bir izlenim yaratan bu virüsler, bağışıklık sisteminde hızlı ve güçlü bir tepkiye neden olmaktadır. Bu sayede etkili bir koruma sağlanmaktadır. Oldukça düşük maliyette üretilen bu aşıların, genellikle tek bir dozu koruma sağlaması için yeterli olmaktadır. Ancak bağışıklığı zayıf olan kişilere uygulanırsa hastalığa neden olabilmektedir. Canlı aşılar, kızamık gibi hastalıklara karşı olarak üretilmeye başlandı.
Alt Ünite (Subunit) Aşılar
Virüslerin canlı olmayan protein zarlarından üretilen alt ünite aşılar, bağışıklık sisteminin harekete geçirilmesini amaçlamaktadır. Hemen hemen her insan için güvenli olan bu aşılar, tıp dünyasında sıklıkla kullanılmaktadır. Alt ünite tekniği, ilk olarak Hepatit B aşılar üzerinde kullanılmaya başlamıştır.
Aşıların İçinde Neler Bulunmaktadır?
Covid 19 aşı çeşitleri ve benzer aşıların içinde birçok madde bulunmaktadır. Bunlar şunlardır:
Aktif İçerik
Aktif içerik, antijen olarak adlandırılan, bağışıklık sistemin harekete geçmesini sağlayan asıl etken maddedir. Çeşitli yöntemlerle elde edilmekte ve aşıya dahil edilmektedir. Aşı içerisinde oldukça az bir oranda bulunmaktadır.
Antibiyotik
Antibiyotik ile birlikte aşı içinde bulunan organizmaların gelişmeleri engellenir.
Jelatin
Jelatin, özellikle canlı virüs aşılarında ısı nedeni ile etken maddesinin artmasının ve patojene dönüşmesinin engellemesi amacı ile kullanılmaktadır. Bu jelatinler tavuk, balık gibi hayvanlardan edilmektedir. Bazı kişilerde alerji oluşturabilmektedir. Ancak bu ihtimal oldukça düşüktür.
İnsan ve Hayvan Hücre Örnekleri
İnsan veya hayvanlardan alınan hücre örnekler aşılarda kullanılmaktadır. Bazı virüsler insanlarda, bazıları ise hayvanlarda üremekte olduğundan tercih edilmektedir.
Tiyomersal
Tiyomersal, aşılara koruma amaçları dahil edilen bir maddedir. Aşıda mikropların üremesini engellemektedir.
Aliminyum Tuzlar
Aliminyum tuzlar, aşıda bulunan etken maddelerin daha yavaş olarak yayılmasını sağlamaktadır. Böylece aşı, bağışıklık sistemi üzerinde daha fazla etki yaratabilmektedir.
Covid 19 Aşılarının Farklılıkları
Aşıların belirli çalışma prensipleri vardır. Covid 19 aşı çeşitleri arasında Covid 19’a karşı yüksek başarı yüzdesi yakalayan dört aşı, farklı iki yöntem ile birlikte geliştirilmiştir.
RNA tabanlı olarak geliştirilen Biontech ve Moderna aşıları, virüste bulunan RNA’nın bir kısmını kullanarak çalışıyor.
Diğer aşılar olan Sputnik V (Gamaleya) ve Astrazeneca (Oxford) ise viral vektör tabanlı olarak geliştirmiştir. Yani virüsten alınan genetik materyal, başka bir virüse yerleştiriliyor ve vücuda öyle enjekte ediliyor.
RNA tabanlı aşılar yeni teknoloji ile üretilmiş aşılardır. Bu aşıların üretimi daha hızlı bir şekilde gerçekleştirilebilmektedir. Ancak diğer aşılara göre daha düşük sıcaklıklarda (-20 ila -70) saklanması gerekmektedir. Bunun sebebi ise RNA’ların değişken yapıda olmasından kaynaklanmaktadır.
Viral vektör tabanlı aşılar ise canlı hücrelere ihtiyaç duymaktadır. Bu sebeple gereksinimleri daha fazla olmaktadır. Normal soğutucularda uzun süre saklanmasında bir sakınca yoktur. Ayrıca bu aşılar, RNA tabanlı aşılara göre daha ucuz bir fiyattan satılmaktadır.
Tüm Covid 19 aşı çeşitleri insanlar üzerinde, 3-4 hafta ara ile olmak üzere iki defa uygulanacaktır. Bunun altında yatan neden, ilk aşının uygulamasından bir süre sonra, vücuttaki antikor miktarının azalmaya başlamasıdır. İkinci aşı ile birlikte, yeterli antikor miktarının üzerine çıkılması ve uzunca bir süre bu yeterli miktarın altında kalmaması sağlanmaktadır.
Covid 19 Aşıların Onay Süreçleri
Birinci ve ikinci fazı başarı ile geçen aşılar, üçüncü faz olarak adlandırılan son bir test aşamasından geçmektedirler. Bu aşamada denekler iki ayrı gruba ayrılıyor. Sonrasında ise ilk gruba normal aşı uygulanıyor. İkinci gruba ise etkisi olmayan bir aşı uygulanıyor. Bu ikinci gruba 'Plasebo Grubu' denmektedir.
Aşıların uygulanmasından sonra, belirli bir sürenin geçmesi bekleniyor. Bu süre tamamlandıktan sonra denekler kontrol ediliyor ve hangi grupta, ne kadar, hastalığa yakalanan olduğu tespit ediliyor. Çıkan sonuca göre aşı onaylanılıyor veya reddediliyor. Pandemi gibi özel durumlarda, acil kullanım izni prosedürü devreye girebilmektedir. Acil kullanım izni ile birlikte aşının kullanılmaya başlama süresi kısabilmektedir. Acil kullanım izni ile piyasaya sürülen Covid 19 aşı çeşitleri gibi aşılar, güvenirlik konusunda tartışmalara yol açmaktadır. Ancak uzmanlar bu aşıların halihazırda faz1, faz2 süreçlerinden geçtiğini ve birçok insan üzerinde test edildiğini belirterek, büyük bir oranda soruna yol açmayacağını belirtmektedirler.
Soğuk Zincir Ne Anlama Gelmektedir?
Bir aşının, tutulması gereken ısılarda muhafaza edilip, bir yerden başka bir yere transfer edilmesi anlamına gelmektedir. Covid 19 aşıları, birbirlerinden farklı olarak, çeşitli ısılarda muhafaza edilmeye ihtiyaç duymaktır. Kimisi –70 derecede kimisi ise –20 derecede bozulmadan kalabilmektedir.
Covid 19 Aşıları
Covid 19 aşısı üretiminde birçok firma ve grup önemli aşamalar kaydetmiştir. Bu aşılardan bazıları şunlardır:
Biontech Aşısı
Uğur Şahin ve Özlem Türeci’nin başkanlığını yaptığı, Almanya Mainz merkezli ilaç şirketi Biontech tarafından RNA tabanlı olarak geliştirilmiştir. Covid 19 virüsüne karşı elde ettiği başarı oranı %90 olarak açıklanmıştır. FDA, yani ABD Gıda ve İlaç İdaresi tarafından verilen acil kullanım izni ile birlikte ABD’de kullanılmak üzere izin verilen ilk aşı olarak dikkat çekmektedir. Ülkede 16 yaşın üzerindeki bireylere uygulanabilecek.
Covid 19 aşı çeşitleri arasında yer alan Biontech aşısı, ilk olarak Birleşik Krallık’ta kullanılmak üzere izin almıştır. Ülkede aşılama çalışmaları başlamış bulunmaktadır. Onay veren ilk ülkelerden bir diğeri ise Kanada’dır.
Biontech aşısının bozulmadan uzun süre dayanabilmesi için -70 derece sıcaklıkta tutulması gerekmektedir.
Moderna Aşısı
Biontech Aşısı gibi Moderna aşısı da ABD Gıda ve İlaç İdaresi tarafından onaylandı. RNA tabanlı teknik ile geliştirilmiştir. Şirketin açıkladığı verilere göre %95 oranında başarı yüzdesi yakalanmaktadır. Plasebo grubundakilerden 90 kişi koronavirüse yakalanmıştır. Buna karşın 2 doz etkin aşı uygulanan gruptakilerden sadece 5 tanesi koronavirüse yakalanmıştır. Ayrıca koronavirüse yakalanılsa bile hastalık sırasında oluşan komplikasyonların şiddetini azalttığı açıklanmıştır. Etkin aşı uygulanan kişilerde şiddetli koronavirüs komplikasyonları görülmemiştir. Biontech aşısının %90’lık başarısına karşılık, yakaladığı %95’lik başarı oranı ile bir adım önde gözüküyor. Moderna aşısının bozulmadan uzun süre dayanabilmesi için -20 derece sıcaklıkta tutulması gerekmektedir.
Astrazeneca Aşısı
Viral vektör tabanlı olarak Oxford Üniversitesi ve Astrazeneca ortaklığı tarafından geliştirilen aşının başarı yüzde 70 olarak açıklanmıştır. İki tam doz verilen bir grupta başarı oranı yüzde 62 olarak ölçülmüş iken, sırası ile yarım ve tam doz verilen başka bir grupta bu oran yüzde 90 olarak ölçülmüştür. Nihai olarak iki testin ortalaması baz alınarak başarı oranı, yüzde 70 olarak ölçülmüştür.
Başarı oranı Covid 19 aşı çeşitleri arasında yer alan Biontech ve Moderna’ya göre düşük olan bu aşının, fiyatının ucuz olması nedenli ile önemli bir alternatif olarak karşımıza çıkmakta. Astrazeneca aşısının yan etkileri arasında grip, vücut ağrıları gibi bazı semptomların olabileceği; ancak güvenli bir aşı olduğu açıklanmıştır. Astrazeneca aşısının bozulmadan uzun süre dayanabilmesi için normal soğutma cihazları yeterli olmaktadır.
Sputnik V Aşısı
Rusya tarafından geliştirilen Sputnik V aşısı’nın yüzde 92 oranın başarı sağladığı açıklanmıştır. Viral vektör tekniği ile birlikte geliştirilmiştir. Rusya başta olmak üzere birçok ülkede kullanılmasına başlanacaktır. Bu aşıya onay veren ilk yabancı ülke Belarus olmuştur. Sonrasında ise Kazakistan, bu aşının üretilmesine onay vermiştir. Sputnik V aşısının bozulmadan uzun süre dayanabilmesi için normal soğutma cihazları yeterli olmaktadır. Rusya RDIF (Rusya Doğrudan Yatırım Fonu) başkanı Covid 19’a karşı geliştirilen bu aşının diğer aşılara göre çok daha uygun fiyatta olacağını belirtmiştir.
Sinovac (CoronaVac) Aşısı
Çinli bilim insanları tarafından viral vektör tekniği kullanılarak geliştirilmiştir. RNA tabanlı teknik ile geliştirilen aşılara göre daha yavaş üretilmekte olan bu aşının başarı oranı yüzde 50’nin üzerinde olarak açıklanmıştır.
Covid 19 aşı çeşitleri arasında yer alan Sinovac aşısı, Çin’de henüz onaylanmış durumda iken birçok sağlık çalışanına uygulanmıştır. Bu da birçok tartışmayı beraberinde getirmiştir. 14 gün süren test aşamasından sonra ülkemizde de kullanılmaya başlayan bu aşının etkisi önümüzde günlerde ortaya çıkacaktır. Diğer viral vektör tekniği ile üretilen aşılar gibi, normal soğutma cihazlarında uzun süre bozulmadan rahatlıkla kalabilmektedir.
Sinopharm Aşısı
Bir diğer Çin aşısı olan Sinopharm aşısı, viral vektör ile geliştirilmiştir. Bu aşının başarı oranı yüzde 79 olarak açıklanmıştır. Birleşik Arap Emirlikleri’nde gönüllülere yapılan testlerde yüzde 86 oranında başarı oranı yakalanmış, ülke çapında kullanıma onay verilmiştir. Bu aşının testlerini yapan bir diğer ülke olan Peru, bir deneğin ciddi yan etkiler yaşaması nedeni ile testlerin bir süreliğine askıya alındığını açıklamıştır.