Lenfödem ve Tedavisi
Lenfödem ömür boyu sürecek bir hastalıktır ancak hastanın farkındalığı ve tedaviye uyumu ile ilerlemesi önlenebilir.
Vücutta dolaşım sistemi üç sistemi barındırır: atar damar sistemi, toplar damar sistemi ve lenfatik sistem. Dokuların beslenmesi ve oksijenlenmesi için gereken kan, atar damar sistemi ile vücuda taşınır. Dokulardaki atık maddelerin yaklaşık yüzde 90'ı ise toplar damar sistemi ile kalbe geri taşınır. Yüzde 10'luk kısım ise büyük moleküllerdir ve toplar damar sistemine geçemez. Bu büyük moleküller lenfatik sıvıyı oluşturur ve lenfatik sistem aracılığı ile taşınır. Lenfatik sıvı proteinden zengin sıvıdır ve normal şartlar altına vücudun lenfatik yükünü taşıyacak kapasitedir. Lenfatik sistemin ayrıca vücudun bağışıklık sisteminde de görevi büyüktür ve mikroorganizmanın vücuda yayılımını engeller.
Lenfödem Nasıl İlerler ?
Lenfatik sistemde yetmezlik geliştiği zaman lenfatik sıvı hücrelerarası sıvıda birikir ve lenfödem tablosu gelişir. Lenfatik sistemde üç tip yetmezlik tablosu görülebilir.
• Dinamik yetmezlik: Vücutta lenfatik sistemin taşıyabileceğinden daha çok sıvı vardır. Kalp yetmezliği, erken evre kronik venöz yetmezlik, böbrek yetmezliği, hipotiroidi buna örnek verilebilir. Dinamik yetmezlik varlığında görülen ödem, lenfödem değildir.
• Mekanik yetmezlik: Lenfatik yük normaldir ancak, lenfatik sistem bası, tıkanıklık gibi nedenler ile işlevini gerçekleştirememektedir. Doğuştan lenfatik damar yapısının küçük olması, sonradan travma, cerrahi ya da radyoterapi gibi nedenlerle damar yapısının bozulması ya da lenf nodlarının çıkarılması örnek gösterilebilir. Mekanik yetmezlik varlığında hücrelerarası sıvıda atık maddeler, protein birikir. Giren mikroorganizmalara koruyucu hücrelerimiz olan beyaz kan hücreleri ulaşmakta zorlanır. Yani kısaca lenfödem tablosu görülmeye başlar.
• Kombine yetmezlik: Dinamik yetmezlik uzun sürerse üzerine mekanik yetmezlik gelişebilir. Özellikle ileri evre varis hastaların görülen tablo bu türdedir.
Lenfödem altta yatan nedene göre primer (birincil) ya da sekonder (ikincil) olabilir.
Pirimer Lenfödem Nedir ?
Primer lenfödem: Lenfatik sistemdeki gelişimsel anomaliler sonucunda ortaya çıkan lenfödem primer lenfödem olarak adlandırırlır. Doğuştan ya da kalıtım ile ilgilidir. Lenf damarları normalden geniş, dar olabilir. Lenfatik damar hiç oluşmamış olabilir. Bozukluğun nedenine göre lenfödem ortaya çıkış yaşı değişebilir.
Sekonder Lenfödem Nedir ?
Sekonder lenfödem: Gelişimsel olarak normal olan lenfatik sistemin bir nedene bağlı olarak bozulması sonucunda ortaya çıkan lenfödeme sekonder lenfödem denir. Toplumda daha sık gördüğümüz lenfödem, sekonder lenfödemdir. Ülkemizde en sık kanserlere ve tedavisine bağlı görülmektedir. Travmatik durumlar, büyük ortopedik cerrahiler, venöz cerrahiler, kronik venöz yetmezlik, lipödem, bazı enfeksiyon ve romatizmal hastalıklar da lenfödeme neden olabilmektedir. Meme kanseri ilişkili lenfödem ayrı olarak bahsedilmesi gereken bir durumdur.
Lenfödem Gelişmesi İçin Risk Faktörleri Nelerdir ?
İlk kez 1921’de “Postmastektomi lenfödem” olarak tanımlanmıştır. Meme kanseri sonrası lenfödem gelişmesi için risk faktörleri çok nettir. Hastalığın kendisine (hastalığın evresi, çıkarılan lenf nodu sayısı,tümörün memedeki yerleşimi), tedavisine (cerrahi, radyoterapi, kemoterapi) ve hastaya (Yaş, kilo, o koldan enfeksiyon geçirmesi, genetik özellikler) ait faktörler lenfödem gelişimini hızlandırabilir.
Lenfödem Tanısı Nasıl Konur ?
Lenfödem tanısı koyulan hasta şanslıdır. Bu biraz garip gelebilir ancak birçok hasta bu hastalık nedir hangi doktora gitmesi gerektiğini bilmediği için zaman kaybeder ve hastalığın evresi ilerler.
Lenfödem tanısı için, lenfödem eğitimi almış klinisyen gerekir. Öykü ve fizik muayene çoğu zaman yeterli olmakla birlikte ultrasonografi ve manyetik rezonans görüntüleme ek olarak kullanılabilir. Primer lenfödemde tanı için lenfosintigrafi gerekmektedir. Sık görülen durumlardan olan meme kanseri ilişkili lenfödem için ise şunu vurgulamak gerekir; lenfödem gelişmeden hastanın lenfödem eğitimi almış Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon hekimine yönlendirilmesi ile verilen eğitim lenfödem gelişme riskini azaltmaktadır.
Lenfödem Tedavisinde Amaç
Lenfödem tedavisinde Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon hekimi tarafından şunlar amaçlanır:
• Hastaya lenfödem nedir, ilerlemesi nasıl durdurulur, enfeksiyonlardan nasıl korunur, tedavisinde neler yapılır gibi konularda eğitim vermek
• Lenfödemin ilerlemesini durdurmak
• Oluşan şişliği mümkün olduğunca azaltmak
• Lenfatik sistem akışını arttırmak
• Deri bütünlüğünü korumak; enfeksiyon oluşumunu önlemek, var ise tedavi etmek
• Oluşan eklem kısıtlılıklarını çözmek, oluşmasını engellemek
• Lenfödemin yaratabileceği psikolojik stres açısından hastayı desteklemek
Lenfödem Dekonjestif Tedavi Nedir ?
Lenfödem tedavisi için dünyaca kabul görmüş altın standart tedavi kompleks dekonjestif (boşaltıcı) tedavidir. Kompleks dekonjestif tedavi 2 fazdan oluşmaktadır. Faz1 hastanede yapılan tedaviyi kapsamaktadır. Faz 2 ise evde yapılacakları kapsamaktadır.
Cilt ve tırnak bakımı: Lenfödemi önlemede ve lenf ödemin tedavisinde en önemli basamaktır. Temizliğe dikkat edilmesi gerekir. Çok sıcak olmayan su ile 15 dakikalık duşlar önerilir. Tabi ki sonrasında pompalama egzersizleri yapılmalıdır. Yanık riski nedeni ile sıcak su ve güneşten korunmak gerekir. Güneşe çıkmadan önce yüksek faktörlü güneş koruyucu krem sürmek önerilir. Termal sular ve kaplıcalar hem yanık riski hem de sıcağın damar kasılması yaparak ödemi arttırabilmesi nedeni ile yasaktır.
Temizlemek kadar nemlendirmek de önemlidir. Gece yatmadan ve sabah bası giysisi giymeden önce pH 5.5, yağsız, kokusuz, parfümsüz nemlendirici kullanma gerekir. Kesiklerden korunmak önemlidir ancak kesik çizik oldu ise hemen su ve sabun ile yıkanmalı, antiseptik krem sürülmelidir. Böyle bir durumda şişlik kızarıklık ve ateş takibi yapılmalı ve bu bulgular varlığında hemen takip eden doktora başvurulması gerekir.
Manuel lenfatik drenaj: Elle yapılan, karın, boyun, sırt bölgelerini içine alan ve lenf anatomisine uygun olarak yapılan, ritmik ve yavaş bir masajdır. Amacı lenf sıvısını, akımın yönünü değiştirerek (anatomiye uyugun olarak tıkalı olmayan lenf damarlarına yönlendirilir) lenf dolaşımına katmak ve böylece ödem miktarını azaltmaktır. Ödemi azaltmanın yanında, gevşeme sağlar, ağrı kesici etkileri de vardır. Lenfödem eğitimi almış fizyoterapist tarafından uygulanır ve uygulama ortalama 30-45 dk sürmektedir.
Pnömatik kompresyon: Cihaz yardımı ile yapılan bir uygulamadır. Pompa yardımı ile basıncı ayarlı bir şekilde ile şişirilen hava yastıkçıklarının içine ödemli uzuv yerleştirilir. Böylece biriken lenf sıvısını, dışarıdan basınç uygulamak suretiyle dokulardan uzaklaştırıp dolaşıma katmak amaçlanır. Doktor tarafından uygun görülen hastaya bu uygulama eklenebilir.
Çok tabakalı bandajlama: Manuel lenfatik drenaj ile azalmış olan ödemi, dışarıdan bası yaparak artmasına mani olur. Lenf sıvısının damar dışına çıkma hızını azaltır, boşalmış bölgelerin tekrar dolmasını önler. Doğru uygulandığında güvenli ve etkili bir tedavi yöntemidir. (Resim 1)
Bası giysileri: Dışarıdan basınç uygulayarak ödemin artışına engel olur. Gündüz kullanılır. Faz 1 tedavinin bitiminde ölçülerine göre doktor tarafından reçetelenir. 6-12 ayda bir bası giysisinin yenilenmesi gerekebilir.
Egzersiz: Kas kuvveti, fonksiyonel kapasite, psikolojik durum ve kemik sağlığı üzerindeki olumlu etkileri nedeniyle egzersiz yapılmalıdır. Egzersiz ile kasların kasılması gerçekleşir ve lenf damarlarına etki ederek lenf sıvısının geri dönüşü artırılmış olur. Egzersiz yapılırken dikkat edilecek en önemli husus, bası giysisinin ya da bandajın hastanın üzerinde olmasıdır. Planlanan egzersiz programı, aerobik egzersizleri, dirençli egzersizleri ve solunum egzersizlerini içermelidir.
Cerrahi: Birçok cerrahi teknik lenfödem tedavisinde denenmiş ise de hiçbiri yeterli etkinlikte olmamıştır. Yine de lenfödem cerrahisinde tecrübeli cerrahlar tarafından, klasik tedavinin başarısız olduğu durumlarda cerrahi yaklaşımlar denenebilir. Erken evrede lenf damarlarını toplardamarlara bağlayan mikrocerrahi operasyonları ve lenf nodu transplantasyonu yapılabilir. İleri evrelerde liposuction ve deri ve deri altı dokularının çıkarımı yapılabilecek güncel cerrahi yaklaşımlardandır.
Sonuç olarak lenfödem tanı, tedavi ve takibi bu konuda bilgili ve yeterli Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon hekimi tarafından yapılmalıdır. Lenfödem ömür boyu sürecek bir hastalıktır ancak hastanın farkındalığı ve tedaviye uyumu ile ilerlemesi önlenebilir.